Inleiding

Bij het digitaliseren van mijn bejaarde Lp’s kreeg ik “Rock Machine I love you” uit 1969 onder ogen, met daarop het door Walter Carlos vertolkte Adagio uit Bach’s Brandenburgs Concert nummer 3. Mijn eerste kennismaking met het geluid van de synthesizer, het instrument dat de klank van de moderne muziek voor altijd zou veranderen. Vaak heb ik geprobeerd meer te weten te komen over de persoon van Walter Carlos, maar na 1970 heb ik nooit meer iets over hem terug kunnen vinden.

Anno 2014 is het een koud kunstje gegevens over personen en zaken op het internet terug te vinden. Zo kwam ik ertoe het onderzoek naar Walter Carlos te heropenen.

Johann Sebastian Bach (21 maart 1685 – 28 juli 1750)

Iedereen kent de naam van Johann Sebastian Bach. Maar waar stond hij voor en wat was zijn betekenis? In de kunstgeschiedenis worden verschillende stijlperiodes onderscheiden. Tussen 1400 en 1600 floreerde de Renaissance in West-Europa. Daarna werd de Barok de toonaangevende stroming; deze duurde van circa 1600 tot circa 1750. Bach was met onder andere Vivaldi een prominent vertegenwoordiger van deze stroming. De dood van Johann Sebastian Bach wordt dan ook beschouwd als het einde van deze periode.

Brandenburgse concerten

Rond 1720 had Bach een betrekking aan het hof van een zekere Prins Leopold van Anhalt-Köthen, maar hij voelde zich te zeer geremd door de beperkingen die deze baan met zich meebracht. Bij wijze van open sollicitatie droeg hij daarom een verzameling van zes concerten op aan Christian Ludwig, markgraaf van Brandenburg, die zich al vele malen lovend over zijn werk had uitgelaten. Deze reeks gaat derhalve door het leven als de “Brandenburgse concerten”.

Zelf noemde Bach deze reeks “Six Concerts avec plusieurs instruments”. De concerten zijn zeer uiteenlopend van karakter en geschreven voor verschillende muzikale gezelschappen en instrumenten. Enkele delen daaruit komen later terug als cantates, zoals “Ich liebe den Höchsten von ganzem Gemüte” uit het derde concert. Met dit concert is nog iets anders aan de hand: het eerste en het derde deel zijn volledig uitgeschreven en hebben als tempo allegro of allegro moderato. Van het tweede deel, een adagio, staan slechts twee akkoorden vermeld; het was waarschijnlijk de bedoeling dat hierop verder werd geïmproviseerd.

Robert Moog (23 mei 1934 – 21 augustus 2005)

Robert Moog werd op 23 mei 1934 geboren in New York. Na de highschool behaalde hij een bachelor in natuurkunde, daarna in elektrotechniek en zijn doctorsgraad kreeg hij in de technische natuurkunde. Van meet af aan lag zijn interesse bij het ontwikkelen en vervaardigen van elektronische instrumenten.

Op zijn 19^e jaar had hij zijn eigen fabriek van theremins¹. Eind vijftiger jaren ontwikkelde hij daaruit, mede op verzoek van Raymond Scott², de eerste synthesizer. Vanaf 1964 begon de dit instrument een commercieel succes te worden.

Onder de eerste gebruikers van de synthesizer komen we bijvoorbeeld tegen: The Monkees (in 1967), The Doors (Strange days, 1967), Keith Emerson (van Emerson, Lake & Palmer in 1968) en The Beatles op het Abbey Road album in 1969. Paul Bley, befaamd Canadees toetsenist uit de free-jazz hoek, was de eerste die een live-optreden met een synthesizer verzorgde. Dat was ook in 1969. Sindsdien is het instrument niet meer weg te denken uit de wereld van de moderne muziek.

Moog ontwikkelde in de loop der jaren een groot aantal verschillende synthesizers, zoals de Minimoog model D, Minimoog Voyager en de Moog Taurus baspedalen.

Voor zijn baanbrekende werk in de muziekwereld werd hij beloond met een aantal eredoctoraten aan Amerikaanse universiteiten. Ook kreeg hij een aantal Grammies toebedeeld.
Toch bleef hij met beide benen op de grond. In een interview verklaarde hij “Ik ben technicus. Ik zie mezelf als instrumentenmaker en de muzikanten zijn mijn klanten”.

Hij stierf, 71 jaar oud, op 21 augustus 2005.

Wendy Carlos (14 november 1939 -)

Wendy Carlos, geboren op 14 november 1939, was al vroeg verslingerd aan de muziek. Op haar 6^de jaar had ze al pianoles; daarnaast ontwikkelde zij een talent voor grafische vormgeving en wetenschap. Op haar veertiende had ze zelf al een computer gebouwd, lang voordat deze bekend werden. Na haar universitaire studies op het gebied van muziek, natuurkunde en compositieleer ging ze aan het werk als opnametechnicus. Daardoor maakte ze kennis met Robert Moog, die bezig was met de bouw van een synthesizer. Al snel werd ze betrokken bij de verdere ontwikkeling van dit instrument. Zo was het haar idee de aanslaggevoeligheid van het instrument te verbeteren ten gunste van de dynamiek en de muzikaliteit.

Daarnaast begon zij zelf te experimenteren met de muziek van Bach, met als doel deze via de Moog synthesizer doorzichtiger en toegankelijker te maken voor het grote publiek. Dit mondde uit in de LP Switched on Bach, waarop Carlos onder andere diens Derde Brandenburgse Concert vertolkte. In 1968 bereikte dit album de platina status. En de synthesizer was vanaf die tijd een onmisbaar instrument in de hedendaagse muziek.
Na Switched on Bach nam Wendy in 1969 The Well-Tempered Synthesizer op. In 1973 kwam Switched on Bach II uit.
Intussen had ze al muziek voor de soundtrack van A Clockwork Orange gemaakt en ‘Sonic Seasonings’ uitgebracht, een new-age achtig project waarin natuurgeluiden met muziek werden gecombineerd.
Niet alleen in muzikaal opzicht was ze vooruitstrevend. Ook in haar openheid over haar seksuele identiteit (geboren als man, later tot vrouw getransformeerd) was ze anno 1979 haar tijd ver vooruit. Walter Carlos uit 1968 is dus dezelfde persoon als Wendy Carlos uit 1979. Carlos is tot op heden op velerlei terreinen actief. Zij heeft een zeer uitgebreide website: http://www.wendycarlos.com/

Het adagio uit het Derde Brandenburgs Concert

In haar streven de muziek van Bach dichter bij de moderne mens te brengen, haalde ze een grapje uit met het Adagio uit het Derde Brandenburgse concert. Hiervan had Bach dus maar twee akkoorden genoteerd (A mineur en B); de rest moest er maar bij geïmproviseerd worden. Er zijn dan ook geen opnames te vinden van dit deel. Behalve op de LP Switched on Bach uit 1968 van Wendy (toen nog Walter) Carlos. Het is een zeer swingend stuk, ondanks het gedragen tempo, dat je vanaf de eerste beluistering mee op reis neemt naar een tot nu toe onbekende klankenwereld. Naar mijn idee heeft Carlos dit stuk zo in elkaar gezet dat het kon dienen als artistieke staalkaart voor het nieuwe muziekinstrument.

¹ Een theremin is een elektronisch muziekinstrument dat bespeeld wordt door de afstand tussen de handen en twee antennes te variëren. De speler raakt het instrument niet aan. De theremin werd uitgevonden door Léon Theremin in 1919.

² Raymond Scott werd bekend door het componeren van filmmuziek bij tekenfilms als Bugs Bunny, Daffy Duck en Looney Tunes. Daarnaast vervulde hij vanaf de dertiger jaren al een voortrekkersrol in het ontwikkelen van elektronische muziek.

Op zaterdagavond 4 oktober organiseerde het Draaiorgelmuseum Haarlem een concert met in de hoofdrol het Cubaanse draaiorgel Cien Años de Tradiçion, begeleid door Jaap de Kwaasteniet met zijn percussionisten. Het orgel werd regelmatig afgelost door het optreden van de swingende band Latin Adventure.

Na een wat aarzelende start begaven zich steeds meer paren op de dansvloer om zich over te geven aan het swingende ritme van de salsa. Tegen twaalven stond vrijwel iedereen op de dansvloer. Opmerkelijk was de aanwezigheid van een groot aantal leden van het Haarlemse Coro Cantoro, “het zonnigste koor van Nederland”.

De Cubaanse avond wordt eens per jaar door het museum georganiseerd en gezien het grote aantal bezoekers en de gemoedelijke sfeer zet het bestuur deze traditie hopelijk voort.

Cien Años de Tradiçion is een echt Cubaans draaiorgel, dat swingende mambo’s en rumba ten gehore brengt. Het werd door twee Cubaanse orgelmannen naar Europa gehaald, waar het thans door Leon van Leeuwen, lid van de Perlee orgelfamilie, beheerd wordt. De Fransen importeerden het draaiorgel via Haïti naar Cuba. Cuba is het enige niet-Westerse land met een uitgebreide draaiorgeltraditie.

Op deze avond serveerde mobiele cocktailbar De Blusbus toepasselijke cocktails met en zonder alcohol. Andere drankjes kon je betrekken bij de bar van het museum.

Het Draaiorgelmuseum in Haarlem is in handen van de Stichting Het Kunkels Orgel (HKO). De oprichters ontfermden zich in 1958 al over een groot dansorgel van de firma Kunkels in Roermond. Na een ruim 10 jaar durende restauratie werd het orgel het pronkstuk van het museum dat in 1969 zijn deuren opende in een oude fabriekshal aan de Werfstraat in Haarlem. Eind jaren ’90 werd het museum met sluiting bedreigd en was de waardevolle collectie instrumenten gedoemd om in opslag te verdwijnen. Dank zij een ludieke protestactie werd dit voornemen afgeblazen. Sinds 2004 heeft het museum een plek in de Waarderpolder, alwaar vrijwel iedere zondag gratis toegankelijke concerten worden gegeven.

Rondleidingen zijn ook mogelijk. Ook is het museum beschikbaar voor bruiloften en partijen.

Mocht u het museum structureel willen ondersteunen dan is dat mogelijk: een donateurschap kost slechts 15 euro per jaar (meer mag natuurlijk ook). U krijgt daarvoor gratis toegang trot alle festiviteiten alsmede een mooi jaarverslag. Sinds 1 januari 2008 is stichting Het Kunkels Orgel een Culturele Algemeen Nut Beogende Instelling (ANBI). Dit heeft voor u als voordeel dat u uw donatie als aftrekpost kunt opvoeren bij uw belastingaangifte.

Meer informatie vindt u op

http://www.draaiorgelmuseum.org

De Blusbus is te vinden op

 http://www.blusbus.nl/blusbus/blusbus.html

Wie interesse heeft in zingen bij Coro Cantoro kan een kijkje nemen op

http://www.corocantoro.nl